به سوی خدا می‌رویم؛

توصیه‌های کاربردی سفر حج

اخترشناسی و سفر

اولیاء و بزرگان دین برای سفر عموماً و سفر حج خصوصاً دستورات و آدابی بیان نموده‌اند که قسمتی از این دستورات برای مسافرت‌های سابق بوده و قسمت دیگری برای همیشه است.

از جمله راجع به انتخاب روز هفته و ماه و ساعات شب و روز است عقیده به تأثیر مستقیم مقارنات ستارگان و خصوصیات ایام در سرنوشت انسان با روح توحید و توکلی که اساس تربیتی اسلام است منافات دارد و آیات صریح قرآن کریم درباره مسئولیت انسان نسبت به آثار عمل و توکل به خداوند و مبارزه با شرک ذاتی و افعالی و صفاتی با اعتقاد به تأثیر غیر عادی و معنوی مقارنات ستارگان و ایام سازگار نیست.

در نهج البلاغه و کتاب‌های حدیث است که چون امیرالمؤمنین علیه السلام عازم جنگ نهروان گردید اخترشناسی نزد آن حضرت آمد تا آن حضرت و اصحابش را از سفر در آن ساعت باز دارد، پس از چند سئوالی که از او نمود، فرمود کسی که تو را تصدیق نماید از یاری خدا خود را بی‌نیاز دانسته.

بعد گفت: «اللهم لاطیر الّا طیرک و لاضیر الا ضیرک و لاخیر الّا خیرک و لا اله غیرک». خداوندا بدی و شری و خیری نیست مگر آنچه تو بخواهی و خدائی جز تو نیست. آنگاه به مردم فرمود از فرا گرفتن اخترشناسی بپرهیزید: مگر آنچه شما را در بیابان و دریا هدایت نماید. چون آن به کهانت می‌کشاند. و کاهن چون ساحر است و ساحر چون کافر است و کافر در آتش است به نام خدا کوچ نمائید: (باید متوجه بود که ستاره شناسی غیر از علم هیئت است که از علوم عالی خداشناسی و موجب آشنای با نظم بزرگ جهان است). اخبار و آثار زیادی دربارۀ ترک تطیر یعنی فال بد زدن و بی‌تأثیری آن است. مگر آن‌قدر که در نفس تأثیر نماید و کفاره آن توکل به خدا و صدقه به فقراء است. آنچه دربارۀ اختیار روزهای معین با اختلاف زیادی که هست رسیده، شاید از جهت وقایع و حوادث خوب و بدی است که در آن روزها پیش آمده و آثاری در نفوس مسلمانان گذارده یا از جهت رعایت مقررات و سننی است که برای مسلمانان وضع شده. چنانکه مسافرت در روز جمعه مکروه است چون روز اجتماع نماز و اعلام شعار است و روز شنبه نیک است و از این قبیل… العلم عندالله.

دستورات سفر

از جملۀ دستورات، انتخاب رفیق سفر و کراهت تنهائی است. رفیقی که از علم و تجربه و کارآمدگی او استفاده شود و از جهت قدرت مالی و انفاق مانند هم باشند و کمتر از چهار نفر نباشند. خیر الرفقاء اربعه، و بیشتر از هفت نفر نباشند که اختلاف سلیقه موجب زحمت می‌شود و اداء حق آنها دشوار می‌گردد. باید کارها را نوبت یا تقسیم نمود که کدورت و اختلال پیش نیاید و هر کدام برای خدمت بکوشند و منتی نگذارند در روایت از رسول خدا صلی الله علیه و آله است. کسی که مسافر مؤمن را در سفر کمک نماید خداوند هفتاد و سه اندوه از او برطرف گرداند و  در دنیا و آخرت از غم و اندوه پناهش دهد و اندوه روز بزرگش را بزداید. در حدیث است که حضرت علی ابن الحسین علیهما السلام همیشه با رفقایی مسافرت می‌نمود که او را نشناسند و شرط می‌نمود که خدمت با او باشد. در سفری کسی آن حضرت را شناخت و به رفقایش معرفی کرد. آنها به دست و پای آن حضرت افتادند و می‌گفتند ای فرزند رسول خدا، میخواستی ما را به آتش جهنم اندازی اگر به دست و زبان از ما جسارتی می‌شد تا نهایت روزگار هلاک می‌شدیم. تو را چه بر این کار داشت؟ فرمود یک بار با مردمی سفر کردم که من را می‌شناختند. برای حرمت رسول خدا با من چنان رفتار کردند که مستحق نبودم. از آنگاه کتمان و ناشناسی را بیشتر دوست می‌دارم. اگر رفیقی بیمار شد مستحب است که کمتر از سه روز او را وانگذارند و مستحب است که خویشان و دوستان را هنگام سفر اطلاع دهد و از یک یک عفو و گذشت بطلبد و قرض‌های خود را بدهد و یا به آنها وصیت نماید و حقوق زن و فرزند و کسان را معین نماید. برای حرکت به سوی خدا و سفر حج چنان زندگی خود را سامان دهد و رشته‌های علاقه به غیر خدا را بگسلاند که خود را در حال مرگ اختیاری و نورانی بیند.

نمازها و دعاهایی که هنگام سفر دستور داده‌اند فراموش ننماید، هنگام سوار شدن و استقرار بر مرکب گوید: الحمد الله الذی هدانا لهذا و ماکنا لنهتدی لولا ان هدانا الله، سبحان الذی سخرلنا هذا و ماکنا له بمقرنین هنگام حرکت و وداع گوید: اللهم انی استودعک نفسی و مالی و ذریتی و دنیای و آخرتی و امانتی و خاتمه عملی.

در هر فرود آمدن و سوار شدن و فراز  و نشیب تکبیر و تسبیح و تهلیل گوید، قصد قربت در هر عبادتی روح عمل است و هرچه بیشتر و خالص‌تر شود عمل زنده‌تر و آثارش بیشتر است و اگر قصد قربت نبود عمل باطل و زحمت بیهوده است. چون قضاء و تکرار عمل حج  دشتوار است و بسا در مدت عمر بیش از یک بار نصیب نمی‌شود، باید پیوسته مراقب نیت بود. پیش از رسیدن به مواقیت و شروع عمل بهتر است که حاجی وظائف و مناسک و مسائل مورد ابتلاء را به خوبی بداند اگر خود می‌تواند از روی کتاب‌های مناسک و اگر نمی‌تواند به وسیله عالمی یادگیرد تا هنگام شروع توجه بیشتر و سرگردانی کمتر باشد و مسائل احتیاطی را آنطور بداند و عمل نماید که موجب بی‌احتیاطی نشود. چون احتیاط در حفظ جان و آبروی مسلمان از هر احتیاطی شدید‌تر است.

آداب سفر حج از زبان غزالی

مرحوم غزالی گوید:

ترتیب اعمال ظاهری از آغاز حرکت تا بازگشت ده قسمت است. قسمت اول از حرکت تا هنگام احرام و آداب آن هشت است. خلاصه آداب این است.

1-    آغاز به توبه، ورد مظالم و قضاء دیون، آماده نمودن نفقه برای خود و ملازمین خود تا رجوع، رد امانات، برداشتن مال حلال به اندازه کفایت و بذل و رفاهیت و تهیه نمودن مرکب مطمئن.

2-    همسفری با رفیق شایسته خیرخواه کمک کار که چون فراموش نمود بیادش آرد و در سختی کمک نماید و در هنگام هراس دلداریش دهد. در ناتوانی تقویتش کند. در بی‌حوصله‌گی بردبارش سازد.

3-    چون خواست از خانه بیرون آید دو رکعت نماز گذارد و دعا خواند و گوید اللهم انت الصاحب فی السفر و انت الخلیفه فی الاهل و المال و الولد احفظنا و آیاهم من کل آفه و عاهه… تا آخر.

4-    چون به درب خانه رسد گوید: لاحول و لا قوه الا بالله…

5-    چون بر مرکب سوار شود گوید: بسم الله و بالله و الله اکبر توکلت علی الله… تا آخر.

6-    تا روز گرم نشده فرود نیاید و بیشتر سیر در شب باشد. چون در منزلی فرود آید گوید: اللهم رب السموات السبع و ما اظللن و رب الارضین السبع و ما اقلل… تا آخر.

7-    احتیاط را رعایت نماید و از رفقا دور نیافتد و تنها بیرون نرود. شب را با مراقبت بخوابد. برای حفظ خود، برای حفظ خود آیه الکرسی و آیه شهادت و اخلاص و معوذتین بخواند و بگوید: بسم الله ماشاء الله لاحول و لا قوه الا الله با حسبی الله… تا آخر.

8-    در بلندی و سراشیب و هنگام ترس تکبیر و حمد و تسبیح گوید آنگاه مرحوم غزالی در ابواب دیگر وظایف و آداب و سنن مناسک عمره و حج را بیان نموده و در باب سوم آداب دقیق و اعمال باطنی را شرح داده. آداب دقیق را در ده قسمت بیان نموده آنگاه به شرح آداب باطنی پرداخته، خلاصه آداب دقیق:

آداب و سنن مناسک عمره و حج

1-    نفقه حلال همراه بردارد و دستش از مال تجارت که موجب اشتغال قلب و پراکندگی خاطر است خالی باشد تا آنکه یکسره قلب متوجه خدا و منصرف از ماسواء و تعظیم شعائر شود. از طریق اهل بیت روایت شده که در آخرالزمان مردمی که به حج می‌روند چهار صنف‌اند. سلاطین و زمامداران برای تفریح، ثروتمندان برای تجارت، فقرا برای گذائی، قراء برای خودنمایی…

2-    دشمنان خدا را به وسیله دادن گمرک و راهداری و باج کمک ننماید، دشمنان خدا امراء مکه و اعرابی هستند که صادون بیت الله‌اند، چه مال بخشی به آنها کمک به ظلم پروری‌ها خلاص شود و اگر چاره‌ای نباشد بعضی علماء گویند ترک حج استحبابی از کمک به ظلم بهتر و افضل است چون این اعمال بدعت‌هائی است که پیش آمده و تن دادن به آن سنت رایجش خواهد نمود و موجب ذلت و خواری مسلمانان است….

3-    توسعه در زاد و توشه و بذل و انفاق که نه اسراف باشد و نه امساک، اسراف آن است که مانند عیاش‌های بی‌بند و بار به سر برد، امساک آن است که به خود و دیگران سختی دهد، بذل مال در راه خدا اسراف نیست. چنانکه گفته شده، در اسراف خیر نیست و در خیر اسراف نیست…

4-    ترک رفث و فسوق و جدال. چنانکه قرآن کریم تصریح نموده، رفث هر لغو و بیهوده و فحش است و آنچه راجع است به روابط جنسی زن و مرد، که این حس و غریزه را تحریک نماید. فسق اسم جامعی است برای هرگونه خروج از اطاعت. جدال مبالغه در خصومت و گفتگو است که موجب کینه و دشمنی شود…

5-    حج را پیاده انجام دهد مگر آنکه موجب ناتوانی از انجام و اتمام عمل یا بیماری شود.

6-    از سوار شدن بر محمل‌های دارای روپوش اجتناب نماید.

7-    به خود نپردازد و ظاهر خود را نیاراید و از افتخارات اجتناب نماید تا در زمره عیاش‌ها و گردن فرازان در نیاید و از حزب فقراء و بیچارگان خارج نگردد…

8-    با حیوانی که بر آن سوار است ترحم کند و از آب و علفش نکاهد و بیش از طاقت بارش نکند…

9-    قربانی نماید گرچه بر او واجب نباشد و از گوسفندهای سالم و چاق انتخاب نماید…

10-   دربارۀ آنچه انفاق نموده و زیان دیده و زحماتی که بر او وارد شده گرفته خاطر نباشد.

این آداب دقیق دهگانه است که غزالی در احیاء العلوم با ذکر احادیث از طرق مختلف و تحقیقات مخصوص خود بیان نموده و ما بطور اختصار و فهرست‌وار ذکر نمودیم. پس از آن اعمال باطنی و طریق اخلاص در نیت و عبرت به مشاهد و تفکر در آنها و اسرار آنها را در باب مفصلی بیان می نماید.

تذکرات مفید یک پزشک

جناب آقای دکتر اسمعیل کوثری از اطباء با ایمان و هوشمند نامی‌اند که امسال به مکه مشرف شدند. تذکرات ایشان برای حجاج ارزش مخصوصی دارد.

در ره منزل لیلی که خطرهاست بجان / شرط اول قدم آنست که مجنون باشی

کسی که در راه انجام وظیفه و عبودیت قدم برمی‌دارد باید بداند که عبد است و اطاعت امر مولا بدون چون و چرا بر او واجب است. فکر کردن در خوب و بد و فلسفه و احکام تا آنجا مجاز است که مانع انجام دستورات طابق النعل بالنعل نباشد و اگر نظر عاقلی یا دستور متفکری باعث تردید یا وقفه در اجراء احکام گردد یقیناً توجه ننمودن و نشنیدن برای بنده صلاح بلکه واجب است زیرا که هر اندازه افکار متفکرین و استدلال علماء مادی یا معنوی قوی و برهانی باشد تازه پرورده یک مغز کوچک و محدود است جز چند مفهوم و اصطلاحی نیست که بر کره دماغ نقش بسته و با حقیقت عالم کون ارتباطی ندارند،

آنانکه محیط فضل و آداب شدند / در جمع کمال شمع اصحاب شدند

ره زین شب تاریک نبردند برون / گفتند فسانه‌ای و در خواب شدند

مقصود این است که ممکن است بعضی افکار سبک و مغزهای نیم رسیده باشد که به دستورات حج خرده گیری نماید یا فکر کند که اگر چنان بود بهتر می‌شد یا این دستورات برای زمان مخصوصی فرستاده شده – از این راه علاوه بر اینکه بر بیچارگی و سرگشتگی خود کمک کرده و بال بیچارگی دیگران را نیز به گردن گرفته‌اند، تا وقتی که بنده بنده است دستور مولا را بی‌چون و چرا باید اطاعت کند، تعارف ندارد دستورات خداوند وجود که تمام دنیا نزد عظمتش به یک ذره هم شباهت ندارد. به میل و اراده عبدی ضعیف یا یک ملیون مثل او تغییر نمی‌پذیرد – گر تو نمی‌پسندی تغییر ده قضا را، این چند کلمه را که بنده جسارتاً نوشتم از آن جهت است تا خواننده سطور بداند که یک نفر دکتر در علوم مادی – در طب – داروسازی – فارغ التحصیل فیزیک و شیمی که سال‌‌ها فکر کرده به این نتیجه رسیده است که مطلب کاملا دوتا است. عالم بودن، دانشمند بودن، عارف بودن، فیلسوف بودن، مجتهد بودن مطلب دیگر است. بنده بودن مطلب دیگر، این علوم برای بندۀ خدا زینت است و برای غیر بنده خدا موجب بدبختی و معطلی، راه بندگی و طریق آقائی دو راه مختلف و متفاوت است. علوم که برترین آن‌ها اصول طب و بهداشت است باید خود را با موازین شرع تطبیق دهد نه دستورات شرع با قوانین ناقص این علوم موافقت نماید.

علم نبود غیر علم بندگی (عاشقی) / مابقی تلبیس ابلیس شقی

دیگر علوم بازیچه‌های متغیر بیش نیست، اگر از حوصله این نوشته خارج نبود ثابت می‌کردم که علاوه بر اینکه هیچ نوع کمکی پیشرفت و سعادت بشر نکرده است موجب بیچارگی و عقب‌ماندگی هم شده است.

بعد از این مقدمه مختصر وارد در موضوع می‌شویم. قبل از آنکه نکاتی چند به عرض رسانم. اولا باید خوانندگان را متوجه سازم که در این مطالب ضامن صحت از هر جهت نیستم ممکن است مطابق با واقع نباشد. چیزهائی است که دیده یا شنیده یا فکر کرده‌ام ممکن است صحیح باشد یا غلط.

آمادگی‌های لازم

ای کسی که عازم سفر حج، باید اولا به سلامت و طاقت خود مطمئن باشی. باید خود را چند روز در اختیار یک‌نفر  پزشک مسلمان و طرف اعتماد که از اوضاع آب و هوای حجاز باخبر باشد بگذاری و از او بخواهی که سلامت و طاقت تو را آزمایش نماید و دستورات غذا و بهداشت بدهد. اگر چنین ننمائی ممکن است در محیطی که هر کسی به فکر خود است بیمار شوی و از دست بروی. در این صورت مسؤل هم هستی.

برای هر کاری آمادگی لازم است. تو که تصمیم مسافرت راه خدا گرفته و می خواهی وظیفه واجب و مهمی را انجام دهی از یک ماه پیش خود را آماده نما: اگر معتاد تریاکی آن را ترک کن. اگر سیگار می‌کشی یا ترک نما یا تقلیل ده. اگر ضعیف هستی با ورزش و غذا  و دوا خود را عادت ده. اگر دندانت خراب است اصلاحش نما. اگر به جنگ و جدال و فحش و ستیزه عادت داری ترک کن. کار سفر مثل چمدان بستن، غذا پختن رختخواب بستن مانند این‌ها را یاد گیر. مزاج خود را پاک گردان،  کبد و روده را تصفیه و تنقیه نما. اگر چنین نکنی ممکن است در معرض خطر افتی و ممکن است گناه کار شوی. اسباب سفر آماده گردان. وسیله سفر هر قدر سبک‌تر و زبده‌تر باشد بهتر است. خلاف آنچه می‌گویند به رنج و روغن و امثال آن چندان لازم نیست. من و رفقایم بردیم و بی‌مصرف برگرداندیم. (وضع مسافرت آقای دکتر با طیاره و وضع مخصوص بوده. ولی برای ما برنج بسیار مفید افتاد و زیادی آن هدیه خوبی است برای آشنایان بین راه) آنچه به نظر اینجانب از اثاثیه و غذا مفید است فهرست وار تذکر می‌دهیم. یک چمدان بزرگ و جادار، یک یخدان (ترموس) بسیار بزرگ، یک فرش سبک، چراغ قوه یک عدد با دو قوه، یدکی، ظرف آب لیمو که درب آن محکم باشد چوب پنبه کافی نیست، بهتر است درب آبلیمو قدری نمک بریزند که ایجاد گاز ننماید. چند عدد قوطی کمپوت، یک چراغ پریموس و یک ظرف نفت حلبی محکم یا فلزی، یک ماشین اصلاح با شانه‌های مختلف، قیچی، سوزن نخ، آیینه، شانه، ملافه‌های سفید علاوه  بر احرام، گیوه علاوه بر کفش مخصوص احرام. یک کتری، دو عدد استکان و فنجان، قوری لعابی کوچک، چاقو، قاشق. همانطور که گفته شد این اثاث سبک و کوچک و کم حجم باشد، زیادی موجب زحمت و عقب ماندگی است.

غذاهای مناسب

اما خوراکی، بدانکه خوراکی در هوای گرم مصرف زیاد ندارد و بیشتر غذا را مایعات، میوه‌جات تشکیل می‌دهد و در صورت امکان میوه پخته (کمپوت) البته هر مزاجی ممکن است به غذائی معین عادت داشته باشد و به غذای دیگر مأنوس نباشد آنچه ذکر می‌شود برای عموم است. روی هم غذای ده روز همراه باشد. (البته این دستورات برای مسافرین راه زمینی نیست، برای کسانی که به وسیله اتومبیل و از راه‌های مخلف مسافرت می نمایند باید راه را در نظر داشته باشند و از اهل خبره دستور گیرند) پس از ده روز دسترسی به غذای مناسب هست. برای ده روز: چهار کیلو نان خوب لازم است که خشک و کم روغن باشد. برنج دو کیلو، آلوی خشک خراسانی دو کیلو که هم برای خیس کردن مفید است هم برای آش و خورشت. روغن یک بسته یک کیلو کافی است و نباتی خوب برای هضم آسان‌تر است. قند و شکر یک کیلو و نیم. اگر میل به غذا پختن دارید مقداری عدس و باقالی و سبزی خشک همراه ببرید که هم برای دم‌پخت و هم برای آش بکار می آید. نمک و ادویه فراموش نشود ولی هر کدام چند مثقالی. چائی کم بردار چون چائی های خوب فراوان است. کمپوت بسیار مفید است و همچنین آبلیمو. آب‌نبات لب ترش برای مکیدن و تعارف به دیگران خوب است. زحمت حمل ماست کیسه ای را بخود راه ندهید. سرکه شیره و سکنجبین مفید و خورش خوبی است. کلیه اثاث و لباس و غذا کمتر از 20 کیلو بود بیش از 30 کیلو موجب ناراحتی است.

دارو و درمان

دواجات – به طوری که بیان شد لازم است پیش از سفر معاینه بدن اگر بیماری در بدن است و طبیب مسلمان تشخیص داد نباید خود را به خطر انداخت و آنچه دوا لازم است از پزشک خانوادگی دستور باید گرفت. در این مورد به پزشکی که دیانت او محرز نیست نباید مراجعه کرد که از این اشخاص خطر و عناد ورزی دیده شده. در این سفر که زحمات و عدم تناسب هوا و غذا برای عموم است باید از مزاج خاطر جمع باشید. اگر خاطر جمع شدید خود را آماده ساز و متوکل به خدا باش. ادویه‌ای که به نظر می‌رسد: مقداری شیر خشک که موقع یبوست و شدت حرارت حل آن در آب سرد و خوردن بسیار نافع است ولی در غیر آثار اسهال، قرص ویتامین ب صد میلی گرمی یا 50 میلی گرمی در حدود 50 عدد بردارید و روزی یک عدد میل کنید قوای عصبی و مقاومت را زیاد می‌کند. قرص ویتامین ث 100 یا 200 میلی گرمی 50 عدد روزی یک یا دو عدد میل نمایید، بدن را در مقابل بیماری‌ها قوی و به قوای حیاتی کمک می‌کند. چند عدد قرص سولفو کرانیدین و شبیه آن برای اسهال مفید است، محلول مرکورکرم یک صدم 50 گرمی با یک قطره چکان برای درد چشم در چشم بچکانید و برای زخم بندی، یک لوله روغن پنی سیلین مالیدن آن به جلد، بدن را در مقابل شعاع آفتاب حفظ می‌نماید. پودر برای عرق سوزی و گرمازدگی، یک قوطی قطره کورامین و شبیه آن برای تپش قلب روزی سه مرتبه 25 قطره با آب سرد مفید است. چند عدد باند (نوار تنزیبی) چند گاز استرلیزه برای زخم بندی و خونریزی، چند عدد قرص مسکن برای دردسر و دندان. این دواها در موقع نبودن پزشک مفید است. و گشایش کار پزشک است. ممکن است چیزهای دیگر مورد احتیاج باشد که باید پزشک دستور دهد. نکاتی چند درباره بهداشت:

نکاتی چند دربارۀ بهداشت

گر نگهدار من آن است که من می‌دانم / شیشه را در بغل سنگ نگه می‌دارد

خداوند همیشه و در هرجا حافظ جان بندگان است. ولی نهی «لاتلقوا…» را نباید فراموش کرد. باید مسافرین محترم حج به حفظ و سلامتی بدن خود در حدود امکان بکوشند تا مسؤل نشوند. به این جهت مراعات این نکات برای سلامتی مفید است:

1- در فصل تابستان و گرما سفر را باید کوتاه گرفت اگر قصد توقف دارید نقاط خوش آب و هوا را درنظر داشته باشید.

2- بهتر است پیش از ایام حج به مدینه منوره مسافرت نمائید اگر بشود عتبات را نیز قبلا زیارت کنید که بعد از تمام شدن حج یا یکسره به وطن برگردید یا به شام و بیت المقدس و مصر مسافرت نمائید.

3- اشخاص کم بنیه زیارت مدینه و عتبات را ممکن است بعد از مراجعت به وطن با فرصت بیشتر انجام دهند.

4- از مخارج غیر ضروری مثل خرید سوغات کم کنید تا چند روز ایام حج و در ازدحام و گرما در خرج دستتان باز باشد و برای سلامتی خود از صرف پول خودداری نکنید.

5- انشاءالله در جده معطل نخواهید شد. اگر معطل شدید جا و مهمانخانه خوب انتخاب کنید و از گرما و آفتاب بپرهیزید.

6- هرچه می‌خواهید در حجاز توقف کنید سعی کنید در مدینه باشید و عمارات خوب و پشت بام دار انتخاب کنید تا شب راحت بخوابید.

7- اگر ممکن است روزی یکبار استحمام نمائید. اگر مقدور است قدری یخ در آب استحمام بریزید.

8- در عرفات و منی گرچه مجبورید در چادری که زده‌اند باشید ولی بهتر است در وسط جمعیت نباشید.

9-    بیشتر بیماری اثر آفتاب زدگی است سعی کنید که کمتر در آفتاب حرکت نمائید و رفقا و محل خود را مراقبت نمایید تا کم نکنید، در محل چادر بیرق یا علامتی نصب کنید که گم کردن چادر خطرناک است.

10- رمی جمرات و قربانی را در هوای خنک و صبح انجام دهید و با بلد حرکت نمایید.

11- در اقامت به عرفات و منی تا ممکن است از غذاهای سنگین و چرب خصوص گوشت اجتناب نمایید و به خوردن میوه و آب‌میوه و کمپوت و شربت و چایی اکتفا نمایید.

12- تا ممکن است تماس خود را با بهداری و چادر امیر الحاج قطع نکنید و رفقا را از جای خود خبر دهید و از جای آنها مطلع باشید که در پیش آمد به یکدیگر کمک نمائید.

13- از راهنمایی‌های و اندرزهای اعضای سفارت و کمیسیون بهداری به خوبی استفاده نمایید که برای راهنمائی و هدایت شما آماده‌اند.

آنچه گفته شد جامع و کافی نیست. برای این مسافرت با اشخاص خبره از هر جهت مشورت نمایید.

در مظان استجابت دعا التماس دعا دارم. دکتر اسماعیل کوثری

//پایان متن